अथ पार्श्वचन्द्रकविकृतं महावीरस्तवनम्

Click on verse to toggle commentary and translation.

• स्तुत्यं सारस्वतं बीजं बीजं सज्ज्ञानसंपदाम्। नयाम्यहं स्तुतेर्मार्गं मनोमन्दिरदीपकम्॥१॥
  कविना पार्श्वचन्द्रेण वीरस्तोत्रमकारि यत्। सारस्वतस्य संज्ञाधिकारसूत्रपदाङ्कितम्॥२॥
  श्रीपूर्णिमागणाधीशः श्रीभावप्रभसूरिराट्। कुर्वे तस्याधुना टीकामर्थार्थिशिशुयाच्ञया॥३॥
  तत्राद्यपद्ये कविर्महावीरजिनमभिष्टौति—

  कल्याणमालामणिसन्निधानं श्रीगौतमाद्यैर्मुनिभिः प्रधानम्।
  यशोगुणः सम्प्रति वर्धमानं स्तवीमि भक्त्या जिनवर्धमानम्॥१

  kalyāṇamālāmaṇisannidhānaṃ śrīgautamādyairmunibhiḥ pradhānam.
  yaśoguṇaḥ samprati vardhamānaṃ stavīmi bhaktyā jinavardhamān..1

  This is placeholder of translation of verse.

  अहं पार्श्वचन्द्रनामा कविः। भक्त्या - परमसेवया कृत्वा जिनवर्धमानं स्तवीमि - स्तुतिगोचरीकरोमि इत्यन्वयः। किंविशिष्टं जिनवर्धमानम्? कल्याणेति, कल्याणानां मङ्गलानां माला श्रेणिस्तस्या मणयो रत्नानि तेषां सन्निधानं - शुभनिधिं कोशम्। एतद्विशेषणेन प्रभोर्मङ्गलमयत्वं प्रोक्तम्। पुनः किंविशिष्टं जिनवर्धमानम्? श्रीगौतमाद्यैः मुनिभिः प्रधानमग्रेसरम्। पुनः किंविशिष्टम्? यशोगुणैः कीर्त्या औदार्यादिभिर्गुणैः(च)। सम्प्रत्यद्यापि वर्धमानमेधमानम्। एतद्विशेषणद्वयेन शालिक्षेत्रशालिवृत्तिशुभभङ्गत्वं प्रोक्तम्॥ १ ॥

• अथ द्वितीयपद्ये वीरशासनवर्तिजनलक्षणं दर्शयन्नाह—

  अइउऋऌसमानाः सन्ति लोका इदानीमघनसरलभूता वक्रभावप्रसूताः।
  कथमिह हि लभन्ते प्राभवं शुद्धमार्गं प्रचुरतरविशस्ते तेन तुच्छा नु चित्रम्॥२

  aïuṛḷsamānāḥ santi lokā idānīmaghanasaralabhūtā vakrabhāvaprasūtāḥ.
  kathamiha hi labhante prābhavaṃ śuddhamārgaṃ pracurataraviśaste tena tucchā nu citram..2

  इदानीं - संप्रतिकाले लोका - जना अइउऋलसमाना - अकारादिभिः पञ्चभिः स्वरैः सदृशाः सन्तीत्यन्वयः। एतत्सादृश्यं विशेषणद्वारा स्पष्टयति - किंलक्षणा लोकाः? अघनेति, न घना अघनाः, स्तोकाः, सरलभूता ऋर्जुप्रायाः, येषु ते। अथवा सरला ऋजवः भूता जीवा येषु ते। अकारादिस्वरपञ्चकपक्षे अघनः स्तोक एक एवाकारः सरलप्रायो येषु ते। पुनः किंलक्षणा लोकाः ? वक्रेति, वक्रभावा अनृजुस्वभावाः प्रभूता बहवो येषु ते। अकारादिस्वरपञ्चकपक्षे एकेनाकारेण वर्जिताः सर्वेऽपि इकारादिचतुःस्वरा वक्रभावा बहवो येषु ते इति स्थितम्। हि इति निश्चितम्। इह कलिकाले तेन वक्रादिभावेन हेतुना। तुच्छा अगभीराशयाः। एवंविधास्ते प्रसिद्धाः। प्रचुरतरविशः बहुतराः। प्राभवं शुद्धमार्ग कथं लभन्ते? अपि तु न प्राप्नुयुः। प्रभोर्जिनस्यायं शुद्धमार्गः प्राभवः तं जैनं शुद्धमार्गमिति। नु इति वितर्के। अत्र किं चित्रं आश्चर्यम्? न किमपीत्यर्थः॥२॥

• अथ सर्वेषां तीर्थकराणां वर्णकद्वारेण श्रद्दधानतया स्तुतिमाह—

  लक्ष्मवर्णादयोऽनेके वार्द्धिपक्षमितार्हताम्।
  ह्रस्वदीर्घप्लुताभेदाः सवर्णा इति मे मतिः॥३

  lakṣmavarṇādayo'neke vārddhipakṣamitārhatām.
  hrasvadīrghaplutābhedāḥ savarṇā iti me matiḥ..3

  हे वीरजिन! मे मम मतिर्ज्ञानं इति एवंप्रकारा वर्त्तते, त्वदुक्तं सर्वमेतत् ईदृशं श्रद्दधामीत्यर्थः। इतीति किम्? यत् वार्द्धिपेति० वार्द्धीनां समुद्राणां पक्षः सादृश्यधर्मस्तेन मितास्तुलिता अर्हन्तः गुणवर्णनादीनामपारत्वात् तेषामर्हतां जिनानाम् अनेके बहवः लक्ष्मवर्णादयः पदार्थाः सन्ति इत्यन्वयः। कोऽर्थः? लक्ष्माणि चिह्नानि यथा वृषो गजोऽश्वः प्लवग इत्यादीनि ऋषभादिजिनानां क्रमेण ज्ञातव्यानि। लक्ष्मीवणां इति पाठे लक्ष्मी: संपत् यथा वीरस्य चतुर्दशसहस्रमितमुनीनां संपत् प्रोक्तेति। वर्णाः कायकान्तयः रक्तौ च पद्मप्रभवासुपूज्यौ इत्यादि। आदिशब्दोऽत्र प्रकारार्थः, तेन जिनानां शरीराणि आयूंषि इत्यादयः पदार्था गृह्यन्ते। कथंभूता लक्ष्मवर्णादयः? ह्रस्वेति, हस्वेन लघुना, दीर्घेण गुरुणा, प्लुतेन गुरुतरेण, भेदाः भिन्नाः। अथवा हस्वादयो भेदा येषु ते। कोऽर्थः? प्रथमं लक्ष्मापेक्षया नेमिचिह्नं शंखो ह्रस्वः, हस्ती प्रौढः, वृषभो मध्यम इत्यादि लोकरूढितः। अथ वर्णेन द्वौ जिनौ श्वेतौ द्वौ पीतौ च ह्रस्वशब्देन संगृहीतौ। अन्यरक्तादिवर्णेन यो वर्णः श्वेतादिः आच्छाद्यते स वर्णः ह्रस्व इति तात्पर्यं, इति ह्रस्वाः। दीर्घौ रक्तौ। प्लुतौ नीलौ कालौ च एकपदाश्रितौ तरतमयोगेन विवक्षितौ, रक्तौ च। अथ शरीरेण वीरस्य सप्तहस्ततनुरिति ह्रस्वो लघुः। द्वाविंशति तीर्थकराणां तरतमयोगेन शरीरोच्छ्रयो दीर्घः गुरुः इति। ऋषभजिनस्य पञ्चशतधनुःशरीरसमुच्छ्रयः प्लुतो गुरुतरो बृहत्तरकाय इत्यर्थः। एवं जिनानामायुःपदे ह्रस्वदीर्घदीर्घतरस्थितयो ज्ञेयाः। पुनः कथंभूता लक्ष्मवर्णादयः? सवर्णाः वर्णैः कण्ठादिस्थानोद्भवैः द्रव्यश्रुतलक्षणैः सह वर्तन्ते सवर्णाः तीर्थकरैरुच्चार्यमाणा देशना तात्कालीनं द्रव्यश्रुतम्। एतेन शिरोरन्ध्रोत्थध्वनिमानिनो दिगम्बरस्य मतं निरस्तम्। अथवा सवर्णाः समानाः द्वौ जिनरक्तकान्त्या सदृशौ द्वौ शुक्लकान्त्या, द्वौ कृष्णकान्त्या, द्वौ नीलकान्त्या, षोडशजिनाः सुवर्णकान्त्या सदृशाः। अथवा सवर्णाः तीर्थंकरत्वेन सर्वेऽपि सदृशा इति॥३ ॥

• अथ स्ववक्तत्वमिषेण वीरशासनं स्तौति—

  प्राप्तासन्धि बुधा एऐओऔसन्ध्यक्षराणि च।
  व्याकुर्वन्ति यथा भावं तथाऽहं वीर! दर्शनात्॥४

  rātāsandhi budhā eaioausandhyakṣarāṇi ca.
  vyākurvanti yathā bhāvaṃ tathā'haṃ vīra! darśanāt..4

  यथा बुधाः - शाब्दिकजना एएओऔ इति चत्वार्यक्षराणि संध्यक्षराणि संध्यक्षरसंज्ञकानि व्याकुर्वन्ति - कथयन्ति। चकारग्रहणादत्र पूर्वकाव्योक्तानपि अइउऋऌ इति पञ्च वर्णान् समानसंज्ञकान् व्याकुर्वन्ति। कथम्? प्राप्तासंधि प्राप्तः असंधिः यस्यां क्रियायां तत् इति क्रियाविशेषणं प्रसिद्धमिति। हे वीर! तथाऽहं दर्शनात् तव सम्यक्त्वात् शासनाद्वा भावं षड्द्रव्यात्मकं व्याकुर्वे कथयामि। कथम्? प्राप्तः असन्धिः यत्रेति क्रियाविशेषणम्। कोऽर्थः? यद्यपि धर्मास्तिकायादिपदार्थाः संमिलिताः सन्ति परं सूक्ष्मदृष्ट्याऽसंमिलिता एव ते सन्तो लक्षणेन ज्ञायन्ते 'चलणसहावो धम्मो' इत्यादिवचनात्। अथवा 'कस्यापि नाहं, ममापि केऽपि न सन्ति' इति भावं स्वाभिप्रायं कथयामि इत्यादि॥४॥

• अथ निर्मलमत्याऽऽराधकत्वं दर्शयति—

  जैना अजैना उभये स्वरायं सङ्गृह्य मह्यां च विराधकाः स्युः।
  आराधका वा जिनपर्युपास्तेस्तदन्तरं शुद्धधिया कृतायाः॥५

  jainā ajainā ubhaye svarāyaṃ saṅgṛhya mahyāṃ ca virādhakāḥ syuḥ.
  ārādhakā vā jinaaryuāstestadantaraṃ śuddhadhiyā kṛtāyāḥ..5

  हे वीर! जिनो देवो येषा ते जैनाः तद्विपरीताः शैवादयः। एते उभये च मह्यां पृथिव्यां विराधकाः त्वद्धर्भदूषकाः। वाऽथवा आराधकाः त्वद्धर्मोपासकाः स्युः। किं कृत्वा? स्वरायं संगृह्य स्वराः शब्दास्तेषामायो लाभस्तं गृहीत्वा शब्दज्ञानं ज्ञात्वा इत्यर्थः। तेषां मध्ये ये पठितमूर्खास्ते विराधकाः, ये च पण्डितपण्डितास्ते आराधकाः "शब्दब्रह्मणि निष्णातः परब्रह्माधिगच्छति” इति वचनात्। अथवा स्वरायमितिपदस्य द्वितीयमर्थमाह – स्वं निज रायं द्रव्यं संगृह्य तपोयोगशमादिकं धर्मिजनानां द्रव्यं तत् गृहीत्वा। यदुक्तं हैमकोषे – “निर्ग्रन्थो भिक्षुरस्य स्वं, तपोयोगशमादयः” इति। अत्र किं भिन्नत्वं तत आह— हे वीर! जिनपर्युपास्तेः त्वादृशजिनानां सेवाया द्रव्यभावभेदपूजायाः सकाशात्। कथंभूतायाः जिनपर्युपास्तेः? कृताया निर्मापितायाः। कया? शुद्धधिया - निर्मलबुद्ध्या तस्याः सकाशात् तदन्तरं तेषां भिन्नत्वं वर्तते इति। अत्र लुम्पकादिमतमपि निरस्तमिति॥५ ॥

• अथाशीर्द्वारेण वीरप्रसादं स्तौति—

  यावन्तः सन्ति विख्याता अवर्जा नामिनः प्रभो!।
  तावन्तः शत्रवो दूरं भूयासुस्त्वत्प्रसादतः॥६

  yāvantaḥ santi vikhyātā avarjā nāminaḥ rabho!.
  tāvantaḥ śatravo dūraṃ bhūyāsustvatrasādataḥ..6

  हे प्रभो! हे वीर! विख्याताः - प्रसिद्धा यावन्तो यावत्संख्याकाः। अवर्जा - अकाररहिता एवंविधा नामिनो -नामिसंज्ञकाः स्वराः सन्ति सारस्वतमते इउऋऌएऐओओ इत्यष्टौ नामिनः सन्तीति। तावन्तस्तावत्संख्याकाः शत्रवो ज्ञानावरणीयादिकर्मरूपा अष्टौ त्वत्प्रसादतो दूरं भूयासुरिति स्पष्टम्॥६ ॥

• अथ तपोद्वारेण ऋषभमहावीरौ स्तौति—

  आद्यन्ताभ्यामर्हतां सुप्रसिद्धौ यौ चक्राते वार्षिकं सामिवर्षम्।
  विश्वाधीशौ वन्दनीयौ जनानां नित्यं वन्दे तावहं भक्तियुक्तः॥७

  ādyantābhyāmarhatāṃ surasiddhau yau cakrāte vārṣikaṃ sāmivarṣam.
  viśvādhīśau vandanīyau janānāṃ nityaṃ vande tāvahaṃ bhaktiyuktaḥ..7

  अर्हतां - जिनानां आद्यन्ताभ्यां कृत्वा। सुप्रसिद्धौ - विख्यातौ आदिनाथमहावीरौ। वार्षिकं - वर्षपर्यन्तं तपः सामिवर्षं - षाण्मासिकं तपश्चक्राते इत्यन्वयः। सामीति खण्डार्थमव्ययम्। ऋषभस्य वार्षिकं वीरस्य षाण्मासिकमिति। भक्तियुक्तोऽहं तौ जिनौ नित्यं वन्दे इत्यन्वयः। कथंभूतौ तौ? विश्वाधीशौ - त्रिजगत्स्वामिनौ। पुनः कथंभूतौ एतौ? जनानां वन्दनीयौ इति स्पष्टम्॥७ ॥

• अथ वीरवाचा वर्णयति—

  भूयांसीहानेहसां व्यञ्जनानि भुक्त्वा भुक्त्वा भूयसा नैव तृप्तिम्।
  याता जीवास्तत्प्रभो तावकीनां श्रुत्वा वाचं वीतरागावबभूवुः॥८

  bhūyāṃsīhānehasāṃ vyañjanāni bhuktvā bhuktvā bhūyasā naiva tṛtim.
  yātā jīvāstatrabho tāvakīnāṃ śrutvā vācaṃ vītarāgāvababhūvuḥ..8

  इह - संसारे जीवाः - प्राणिनः भूयसाऽनेहसा - बहुना कालेन व्यञ्जनानि भुक्त्वा तृप्तिं - संतुष्टिं नैव याता:- नैव प्राप्ताः इत्यन्वयः। व्यञ्जनानीति कोऽर्थः? अन्नपूर्वकं व्यञ्जनं भवति। अतोऽन्नानि शाल्यादीनि व्यञ्जनानि शाकानि भुक्त्वेत्याद्यं योज्यम्। अथ द्वितीयोऽर्थः - वि इति विशिष्टानि अञ्जनानि कज्जलानि नेत्रेषु येषां तानि व्यञ्जनानि कलत्राणि। विशेषणशक्त्या विशेष्यः प्रतीयते। तानि भुक्त्वा इत्यादि पूर्ववत्। अथ तृतीयोऽर्थ:- वि इति विविधानि च तानि अञ्जनानि च पुण्यापुण्यकर्माणि भुक्त्वा इत्यादि पूर्ववत्। हे प्रभो! तत्तस्मात् कारणात् ते प्राणिनस्तावकीनां तवेयं तावकीना तां तव वाचं श्रुत्वा वीतरागाः - सहजसंतुष्टा बभूवुः॥८ ॥

• अथ वीतरागस्वरूपस्य दौर्लभ्यमाह—

  स्वामिन्मे सर्वपापानां कार्यायेत्संज्ञया समम्।
  ज्ञायते यदि सामर्थ्यं त्वत्स्वरूपं लभेत्तदा॥९

  svāminme sarvaāānāṃ kāryāyetsaṃjñayā samam.
  jñāyate yadi sāmarthyaṃ tvatsvarūaṃ labhettadā..9

  हे वीर! हे स्वामिन्। मे - मम सर्वपापानां सामर्थ्यं कर्तृपदम्। कार्याय कार्यं कृत्वा इत्संज्ञया समं - तुल्यं यदि जायते - संपद्यते। एति कार्यं कृत्वा गच्छतीति इत् तस्य संज्ञा तथा समम्। कार्यादनन्तरं पापानां सामर्थ्यं विलयं याति, अनुबन्धरहितं स्वरूपहिंसात्वादित्यर्थः। अथवाऽत्र प्रतिलोमार्थोऽपि, यतः, सर्वपापानां कार्याय मे मम सामर्थ्य यदि इत्संज्ञया समं जायते, कार्यं कृत्वा सामर्थ्यं नष्टं, परिणामशीलत्वेन बन्धाभावादित्यर्थः। तदा मल्लक्षणो जनः त्वत्स्वरूपं लभेदिति। (अत्र श्लोके) 'स्वामिन्मे' इत्यत्र संबोधनपदाग्रे आदेशश्चिन्त्यः॥९॥

• अथ जिनस्य लोकोत्तरवैद्यत्वं दर्शयति—

  आमाः शृण्वन्तु मोहाद्या अरेदोन्नामिनो गुणः।
  यथाऽऽयुर्वेदिनो जन्तोस्तथा वीरो मयेक्षितः॥१०

  āmāḥ śṛṇvantu mohādyā aredonnāmino guṇaḥ.
  yathā''yurvedino jantostathā vīro mayekṣitaḥ..10

  अरे मोहाद्या आमा रोगाः! भवन्तः शृण्वन्तु। यथा आयुर्वेदिनो वैद्यात् जन्तोर्जीवस्य गुणो नीरोगलक्षणो गुणो भवति। कथंभूतस्य जीवस्य? अरेदो इति अरे इति पीडया शब्दं ददाति भाषितः सन् प्रत्युत्तरं जल्पति इति अरेदो रोगयुक्तः, उत् ऊर्ध्वं नमतीत्येवंशील उन्नामी प्रबलपीडया उच्छलच्छरीरः। अरेदश्चासौ उन्नामी च अरेदोन्नामी इति कर्मधारयः, तस्यारेदोन्नामिनः रोगाभिभूतस्येत्यर्थः श्लेषार्थत्वात् जन्तोः, कस्य इव? नामिन इव, यथा नामिनः स्थानका वर्णा अर एत् ओत् इति गुणसंज्ञका भवन्ति। आमशब्दस्यापि अरेदोन्नामिन इति विशेषणम्। यथा किंभूता आमाः? अरे इति पीडया शब्दं रोगिणां ददति कथापयन्ति तेऽरेदाः, उन्नामयन्ति ऊर्ध्वमुच्छालयन्ति रोगिण इति उन्नामिनः, अरेदाश्च (ते) उन्नामिनश्चेति कर्मधारयः। अथवा आयुर्वेदिनोऽपि अरेदोन्नामिन इति विशेषणम्। यथा अरे इति पीडाशब्दं द्यति खण्डयतीति अरेदः, उत्प्राबल्येन नामयति नाशयति रोगानित्युन्नामी (ततः पूर्ववत् कर्मधारयः) तस्मात् अरेदोन्नामिन इति सिद्धम्। तथा मया भवान् वीर ईक्षितो दृष्टः अगदङ्कारतुल्य इत्यर्थः। मम मोहाद्याः कर्मरोगा नाशं गमिष्यन्तीति परिमलः॥१०॥

• अथाशीर्वादद्वारेणोपसंहारमाह—

  एवं कल्याणनिर्वाण-कल्याणिकतपोऽहनि।
  संस्तुतः पार्श्वचन्द्रेण श्रीवीरो दिशतु श्रियम्॥११

  evaṃ kalyāṇanirvāṇa-kalyāṇikatao'hani.
  saṃstutaḥ ārśvacandreṇa śrīvīro diśatu śriyam..11

  श्रीवीरः श्रियं दिशतु। किंभूतो वीरः। श्रीपार्श्वचन्द्रेण संस्तुतः। एवममुना प्रकारेणेति? कस्मिन् कल्याणेत्यादि — कल्याणं मङ्गलमयं यत् निर्वाणकल्याणिकंतपोऽहः तस्मिन् दीपालिकादिने इत्यर्थः॥११॥

• इति पार्श्वचन्द्रकविकृतं महावीरस्तवनम्

  iti ārśvacandrakavikṛtaṃ mahāvīrastavanam.

  ॥ इति श्रीपूर्णिमागच्छीयभट्टारकश्रीभावप्रभसूरिविरचिता श्रीमहावीरस्तोत्रटीका॥